NICIENIE
- Odsłony: 13847
NICIENIE – wyjątkowo uciążliwe szkodniki warzyw
Ewa Żak
Ostatnie kilkanaście lat cechowało duże nasilenie wszelakich szkodników roślin uprawnych, wśród których wyjątkowo dużo zniszczeń, zwłaszcza w uprawie warzyw, wyrządzały szkodniki glebowe. Najbardziej niebezpieczne i uciążliwe były rolnice (larwy motyli rodziny sówkowatych), pędraki (larwy chrząszczy z rodziny żukowatych), drutowce (larwy chrząszczy z rodziny sprężykowatych) oraz nicienie.
Na rozwój nicieni, a w następstwie ich niszczycielską działalność, ma niewątpliwie wpływ przebieg warunków atmosferycznych. Już wiosną, od początku maja można obserwować duże nasilenie szkodników części nadziemnych roślin. Jednak z ich zwalczaniem przeważnie można sobie poradzić. Natomiast w przypadku szkodników glebowych jest zupełnie inna sytuacja, ponieważ w wielu przypadkach w trakcie uprawy roślin nie ma możliwości zastosowania środków owadobójczych z tej prostej przyczyny, że brakuje zarejestrowanych ku temu insektycydów. Te najbardziej popularne zostały wycofane z polskiego rejestru. Jeszcze gorzej sprawa wygląda w przypadku mikroskopijnej wielkości nicieni, bowiem oprócz przeznaczonego do dezynfekcji podłoży preparatu Nemasol 510 SL pozostaje jedynie Vydate 10 GR. Jest on jednak zarejestrowany tylko do ochrony ziemniaków, buraków cukrowych, marchwi, truskawek przy produkcji sadzonek.
Nicienie są to robaki obłe, żyjące w bardzo różnorodnych środowiskach. Wśród nich są formy występujące swobodnie w glebie i w wodach, pasożyty człowieka, zwierząt i roślin. Te ostatnie żyją wewnątrz lub na zewnątrz tkanek roślin, będąc przy tym pasożytami części podziemnych lub nadziemnych roślin. Specjalnym narządem w postaci sztylecika rozrywają komórki roślinne i wysysają ich zawartość. Szczególnie groźne dla roślin są pasożyty korzeniowe wewnętrzne, które – zakłócając rozwój korzeni – wpływają w bardzo dużym stopniu na ograniczenie wzrostu i plonowania roślin. Dodatkowo, niektóre z nich są przenosicielami (wektorami) groźnych chorób wirusowych roślin.
Niebezpieczeństwo, jakie grozi ze strony nicieni, jest duże ze względu na dużą płodność i szybkość rozwoju oraz trudności związane z ich zwalczaniem. Nicienie pasożytujące na roślinach część swego życia przebywają w glebie (nawet pasożyty części nadziemnych porażają rośliny poprzez system korzeniowy). Najgroźniejsze z nich – mątwiki utrzymują się w postaci cyst w glebie przez wiele lat, przy czym nawet dłuższa przerwa w uprawie roślin żywicielskich nie powoduje ich wyginięcia. Na domiar złego postępujące ocieplenie klimatu jest czynnikiem niezwykle sprzyjającym namnażaniu się i szkodliwości nicieni.
Nicienie roślinożerne są bardzo małe, nitkowate i niedostrzegalne „gołym okiem”. Jedynie cysty mątwików na korzeniach buraków czy ziemniaków są łatwo dostrzegalne.
Rozmnażają się płciowo, składają jaja, z których wychodzą larwy, przekształcające się następnie po kilku wylinkach w osobniki dorosłe. Na ogół postacie dorosłe różnią się od larw wielkością. U mątwików jednak dorosłe samice mają kształt nietypowy, zbliżony do gruszki lub cytryny, a u guzaka samice mają nieregularny, workowaty lub gruszkowaty kształt, przy czym samce cechuje typowy kształt robakowaty.
Najgroźniejsze szkodniki w uprawach warzyw
Niszczyk zjadliwy – jest jednym z najbardziej uciążliwych szkodników polifagicznych, występujących na wielu roślinach zarówno dziko rosnących, jak i uprawnych. Poraża głównie cebulę i czosnek, a w mniejszym stopniu bób, bobik, seler, pietruszkę, ziemniaki. Nicień zaliczany jest do typowych pasożytów wędrujących w roślinie. Rozwija się i żeruje wewnątrz tkanki miękiszowej korzeni, cebul, liści. W miarę niszczenia tkanek przenosi się na nowe, zdrowe części i jeśli występuje w dużym nasileniu, może zniszczyć znaczną część upraw.
Już kilka lat temu obserwowałam dość częste przypadki porażenia przez niszczyka najmłodszych stadiów rozwojowych warzyw, głównie cebuli i selera. Istnieje więc uzasadnione przypuszczenie, że mogą być one rozprzestrzeniane również z nasionami. Opanowane przez nicienie siewki cebuli zamierają, jeśli stanie się to nieco później, są blade, o zgrubiałych podstawach i poskręcanych liściach i przy dużym nasileniu szkodnika zamierają. Gdy szkodnik zaatakuje w lecie (lipiec, sierpień), cebule są zniekształcone i miękkie, szyjka skrócona, piętka popękana i w rezultacie gnije wskutek wnikania przez powstałe uszkodzenia bakterii i grzybów chorobotwórczych. Wyciągnięte z ziemi cebule pozbawione są korzeni. Porażone cebule gniją również w przechowalni. Podobne objawy widać u porażonego czosnku, u którego zanikają korzenie, piętka pęka, główka gnije, liście żółkną i zasychają. Przy dużym porażeniu rośliny zamierają, nie wydając żadnego plonu.
Larwy ostatniego (czwartego) stadium rozwojowego zimują w glebie, w resztkach roślinnych, w materiale siewnym (cebula, bób, bobik), dymce, ząbkach czosnku. Rozwój niszczyka rozpoczyna się w temperaturze 40C, osiągając optimum przy 13-180C, a zostaje zahamowany powyżej 350C. W optymalnych warunkach rozwój jednego pokolenia trwa 17-23 dni. Samica może złożyć 200-500 jaj. Larwy ostatniego stadium rozwojowego są przystosowane do przetrwania w niekorzystnych warunkach, a okres życia utajonego może trwać nawet 20 lat. Larwy przenikają bezpośrednio z gleby do cebul (nie atakują korzeni) i wiązkami przewodzącymi przemieszczają się ku górnym częściom rośliny, opanowując również organy generatywne. W ciągu roku niszczyk wytwarza kilka pokoleń.
Jeszcze do niedawna był zakwalifikowany do szkodników kwarantannowych, co oznaczało, że podlegał obowiązkowi zwalczania. Obecnie jest tzw. organizmem warunkowo kwarantannowym, czyli staje się kwarantannowy wtedy, gdy znajduje się na określonych roślinach, przeważnie w materiale rozmnożeniowym (np. nasiona cebuli i pora).
Profilaktyka i zwalczanie
Zabezpieczanie roślin przed niszczykiem zjadliwym, jak i innymi nicieniami, polega głównie na profilaktycznej ochronie przed wniesieniem szkodnika na pole. Zalecenia:
► Do siewu i sadzenia przeznaczać materiał zdrowy, wolny od nicieni.
► Rośliny żywicielskie sadzić na przebadanym, wolnym od szkodnika polu.
► Zaatakowane pole odkażać chemicznie w drugiej połowie lata, 2, 3 tygodnie po zbiorze, preparatem Nemasol 510 SL.
► Na polu zaatakowanym przez niszczyka nie uprawiać roślin żywicielskich przez co najmniej 5-8 lat (minimum 4 lata). Na takich stanowiskach można uprawiać inne rośliny np.: pomidory, sałatę, marchew, kukurydzę, fasolę, groch, warzywa kapustowate i dyniowate, zboża.
► Na małych powierzchniach, na przykład w ogródkach, można uprawiać aksamitkę, odstraszającą nicienie.
Guzak północny – to typowy endopasożyt, żyjący wewnątrz korzeni. Poraża rośliny zarówno w polu (marchew, pietruszka, pomidory, ziemniaki), jak i uprawach szklarniowych (pomidory, ogórki, sałata). Obecność i żerowanie guzaków w roślinie powoduje powstawanie na korzeniach różnego rodzaju wyrośli (narośli), gdyż wnikające tam inwazyjne larwy – rozwijając się – grubieją. Największe narośle powstają na sałacie, nieco mniejsze na selerowatych (baldaszkowatych), najmniejsze na warzywach krzyżowych. Bardzo często na wyroślach powstają cienkie korzenie, tworząc tzw. brodę korzeniową. Korzeń spichrzowy ulega deformacji i rozwidleniu. Przewodzenie wody i składników pokarmowych zostaje zahamowane, skutkiem czego rośliny żółkną, więdną i w efekcie zamierają, przy czym straty w plonie mogą sięgać nawet 50%.
Jaja zimują w galaretowatych workach jajowych wytworzonych przez samice, w porażonych korzeniach lub w glebie. Samica może złożyć do 1000-1400 jaj, z których wiosną przy temperaturze gleby 12-150C wylęgają się larwy i wnikają do korzeni rośliny żywicielskiej. Wokół nicienia dochodzi do nienaturalnie szybkiego rozwoju tkanek, którego wynikiem jest tworzenie wyrośli. Larwy, które nie zasiedliły roślin, giną w okresie zimy. W ciągu roku na marchwi czy pietruszce rozwijają się dwa pokolenia szkodnika, natomiast na roślinach bobowatych wieloletnich oraz na truskawce mogą wystąpić nawet trzy pokolenia szkodnika.
Profilaktyka i zwalczanie:
► W celu stwierdzenia obecności guzaka w podłożu można przeprowadzić test „sałatowy”, polegający na wysianiu jej w badane podłoże i obserwacji korzeni po upływie 3-4 tygodni na obecność wyrośli.
► Na polu opanowanym przez guzaki nie sadzić roślin żywicielskich przez minimum 4-6 lat. Można uprawiać zboża i warzywa kapustne (ograniczają populacje tego nicienia).
► Dokładnie zwalczać chwasty dwuliścienne (także na polach ze zbożami), gdzie może bytować guzak.
► Odkażać termicznie (za pomocą podgrzanej do 950C pary wodnej) lub chemicznie (Nemasol 510 SL). Odkażone podłoże nadaje się do uprawy po upływie 2-5 tygodni.
Mątwiki – powszechne szkodniki, podobnie jak guzaki, należą do wewnętrznych pasożytów (endopasożytów) roślin. Największe szkody wyrządzają na plantacjach warzyw korzeniowych (marchew, pietruszka, seler, burak), a ponadto atakują ogórki, pomidory, ziemniaki, sałatę oraz wiele innych roślin warzywnych, rolniczych, ozdobnych i sadowniczych. Szczególnie niebezpieczne są w szklarniach, gdzie rozmnażają się szybko ze względu na bardzo sprzyjające warunki.
Inwazyjne larwy przenikają z podłoża do korzeni roślin żywicielskich, gdzie następuje ich dalszy rozwój. Dojrzałe samce opuszczają korzenie, natomiast grubiejące samice przerywają skórkę korzenia i wystają na zewnątrz, przekształcając się w wypełnione jajami cysty (formy przetrwalnikowe). Po odpadnięciu od korzeni mogą przeżyć w glebie nawet kilkanaście lat, stanowiąc źródło porażenia dla następnych upraw. Larwy wylęgają się wiosną (gdy podłoże osiąga temperaturę wyższą niż 80C), przy czym proces ten stymulują wydzieliny korzeniowe roślin. Porażone rośliny rosną słabo i mają chorobliwy wygląd, wytwarzając przy tym liczne korzenie boczne i przybyszowe oraz wyrośla różnego kształtu i wielkości (od główki szpilki do wielkości nasion grochu), jako wynik wydzielanych przez mątwiki enzymów zakłócających prawidłowy rozwój korzeni (zjawisko hipertrofii komórek korzeni). Korzenie spichrzowe są często zniekształcone i rozgałęzione. Zaatakowane ogórki i pomidory słabo owocują, przy czym owoce są najczęściej zniekształcone. Zaatakowane młode rośliny najczęściej żółkną i zamierają placami. Objawy porażenia roślin mątwikami rzadko występują na częściach nadziemnych.
W Polsce najgroźniejsze są mątwik burakowy, mątwik ziemniaczany i mątwik agresywny (dwa ostatnie są organizmami kwarantannowymi, czyli zgodnie z Ustawą o Ochronie Roślin podlegają obowiązkowi zwalczania).
W warunkach polowych zimuje jedynie mątwik północny (dając jedno pokolenie w ciągu roku), natomiast pozostałe zimują jedynie w warunkach szklarni, gdzie mogą wytworzyć kilka pokoleń w roku (jaja zimują w wyroślach lub galaretowatych woreczkach w glebie).
Mątwik burakowy jest szkodnikiem buraka cukrowego, ćwikłowego i warzyw kapustowatych; ziemniaczany i agresywny poraża ziemniaki, pomidory i oberżynę oraz chwasty z rodziny psiankowatych.
Profilaktyka i zwalczanie:
► Przerwa w uprawie roślin żywicielskich trwająca minimum 4-6 lat.
► Właściwe zmianowanie, polegające na uprawie roślin niebędących żywicielami mątwików np. trawy, zboża, gryka, cebula, cykoria, kukurydza.
► Zwalczanie chwastów dwuliściennych.
► Dezynfekcja termiczna lub chemiczna podłoża.
Szpilecznik baldasznik – jest zewnętrznym pasożytem (ektopasożytem), żerującym na korzeniach spichrzowych selera i pietruszki. Powoduje powstawanie brunatnych ran, będących drogą wnikania drobnoustrojów chorobotwórczych wywołujących gnicie korzeni.
W wyniku reakcji obronnej, rośliny wytwarzają liczne drobne korzenie, które także są atakowane przez te nicienie. Szkodnik rozwija się ponadto na marchwi, jednak na niej nie widać plamistych uszkodzeń. Dodatkowym objawem jest rozwidlanie się korzeni głównych.
Profilaktyka i zwalczanie:
► Przerwa w uprawie selerowatych i kapustowatych minimum 2 lata.
► Obsiewanie zainfekowanego pola żytem na przyoranie wiosną.
► Dezynfekcja termiczna lub chemiczna podłoża.
Węgorek niszczyk – typowy szkodnik polifagiczny atakujący wiele roślin, zarówno uprawnych, jak i dziko rosnących. Oprócz zbóż i ziemniaków poraża cebulę, buraki, marchew, rzepak, tytoń, chmiel, groch oraz cebulowe rośliny ozdobne.
Wiosennym źródłem infekcji są zeszłoroczne resztki roślin, w których nicienie zimują w stanie utajonym. Wiosną, w obecności rośliny żywicielskiej i przy odpowiednich warunkach temperaturowo-wilgotnościowych przenikają do korzeni, a stąd wraz z sokami wędrują do łodyg, liści, nawet do pąków kwiatowych. Rozwój jednego pokolenia trwa ok. miesiąca, więc w ciągu sezonu wegetacyjnego może rozwinąć się kilka pokoleń szkodnika.
W niekorzystnych dla siebie warunkach węgorki zapadają w stan życia utajonego, który może trwać wiele lat. Opanowane przez tego szkodnika rośliny są zahamowane w rozwoju i zniekształcone, o pogrubionych, poskręcanych i bladych liściach. Innym objawem może być kępiaste rozkrzewianie się roślin oraz kruchość i łamliwość liści. Rośliny stopniowo żółkną, więdną i w rezultacie zamierają placowo, przy czym straty w plonie mogą sięgać 30%.
Niestety, wykaz środków owadobójczych (tzw. nematocydów) do zwalczania nicieni jest niezwykle ubogi, co jest jedną z głównych przyczyn trudności w pozbyciu się tych szkodników. Dlatego tak ważna jest profilaktyka polegająca głównie na rozmnażaniu roślin ze zdrowego, wolnego od chorób i szkodników materiału, w przebadanym bądź odkażonym podłożu. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z faktu, że szkodniki te mogą być przenoszone na sąsiadujące (i nie tylko) uprawy wraz z wodą spływającą z pól oraz na butach, kołach maszyn i ciągników.
