POSPOLITE RDZE ROŚLIN UPRAWNYCH
- Odsłony: 6283
Rdze (Puccinia spp.) stanowią najliczniejszą, jednolitą grupę ścisłych pasożytów roślin, obejmujących ponad 4000 gatunków. Grzyby te atakują uprawy sadownicze, warzywnicze i rolnicze.
Charakterystyczną cechą rdzy jest wielopostaciowość (polimorfizm) zarodników powstających w cyklu rozwojowym patogenu (bazydiospory, spermacja, ecjospory, urediniospory, teliospory). Jeśli w rozwoju choroby występują one wszystkie, wówczas mówimy o pełnocykliczności, jeśli tylko część – jest to niepełnocykliczność. Cykl rozwojowy rdzy może przebiegać na jednym żywicielu i wówczas są to rdze jednodomowe lub na 2 żywicielach u rdzy dwudomowych. Bardzo charakterystyczną cechą epidemiologiczną rdzy jest możliwość kiełkowania zarodników bez kropli wody (podobnie jak u mączniaków prawdziwych), podczas gdy zdecydowana większość zarodników grzybów do dalszego rozwoju potrzebuje zwilżenia. Epidemie rdzy mają gwałtowny przebieg i bardzo duży zasięg występowania, bowiem zarodniki letnie (urediniospory) rozsiewają się w olbrzymich ilościach z wiatrem na bardzo duże odległości (setki, a nawet tysiące kilometrów).
Teraz rdze nie występują często ze względu na to, że stosowane do ochrony upraw przed innymi chorobami fungicydy zabezpieczają również przed tymi patogenami. Jednakże nie zawsze wszyscy rolnicy tego przestrzegają. Ponadto, w ogródkach przydomowych ochrony często się nie stosuje w ogóle lub stosuje się w bardzo ograniczonym zakresie i wówczas rdze bardzo łatwo zasiedlają gatunki sadownicze i ozdobne. Podobnie rzecz się ma w przypadku upraw rolniczych. Tam gdzie prowadzi się tradycyjną ochronę, te choroby nie występują i jedynie przy zaniedbaniach ochroniarskich zachodzi duże prawdopodobieństwo występowania chorób grzybowych, które są źródłem infekcji dla upraw sąsiadujących.
W rodzaju grzybów Puccinia spp. (rdze) bardzo dużą liczbę szczególnie niebezpiecznych patogenów stanowią rdze upraw rolniczych (zbóż, traw, roślin motylkowych). Przykładem roślin sadowniczych, na których choroba może się rozwijać jest grusza (rdza gruszy), porzeczka i agrest (rdza wejmutkowo-porzeczkowa, rdza agrestu), a wśród roślin ozdobnych chryzantemy (biała rdza złocienia, rdza brunatna złocienia), pelargonia (rdza pelargonii) i goździk (rdza goździka szklarniowego). Rdze atakują również warzywa, gdzie przykładem może być rdza fasoli, czy rdza turzycowo-sałatowa.
Rdza gruszy jest patogenem dwudomowym, bowiem do pełnego rozwoju konieczna jest obecność w sąsiedztwie jałowca sabińskiego. Pierwszymi objawami choroby są powstające na młodych liściach różnej wielkości jaskrawopomarańczowe plamy. Liście w tych miejscach grubieją i sztywnieją, a w obrębie przebarwień tworzą się drobne, czarne wzniesienia – spermo-gonia, w których powstają piknospory grzyba. W lecie, na dolnej stronie liści wyrastają żółte, stożkowate lub kubeczkowate ecja(skupiska zarodników wiosennych – ecjospor). Rzadziej objawy te występują na owocach, ogonkach
liściowych i pędach grusz.
Rdza ta jest niepełnocyklowa, bowiem w jej rozwoju brakuje zarodników letnich – uredospor. Na gruszy wytwarzane są czarne spermogonia i żółte ecja. Uwalniające się ecjospory zasiedlają żywiciela pośredniego, jakim jest wspomniany jałowiec sabiński. Na nim w drugim roku po infekcji tworzą się żółte telia (skupienia zarodników przetrwalnikowych), początkowo w formie poduszeczek, a potem stożków o wysokości 3 mm. W kwietniu teliospory kiełkują w podstawkę, na której tworzą się bazydiospory, czyli zarodniki podstawkowe infekujące grusze.
W programie ochrony grusz przed chorobami nie podano tej choroby, bowiem fungicydy stosowane do ochrony przed parchem skutecznie zapobiegają i tej chorobie. Należy również pamiętać, aby w sąsiedztwie nie sadzić jałowców.
Rdza wejmutkowo-porzeczkowa jest również grzybem dwudomowym rozwijającym się na porzeczkach, głównie na niektórych odmianach porzeczki czarnej oraz na pięcioigielnych gatunkach sosny.
Pierwsze objawy choroby występują na porzeczce czarnej na początku lipca. Początkowo na górnej stronie liści pojawiają się drobne, chlorotyczne, potem brunatne plamki. W tych miejscach, ale na dolnej stronie liści, wytwarzane są pomarańczowo-rdzawe skupienia zarodników letnich - rdzawnikowych – urediniospor, które mogą być przenoszone z wiatrem na odległość 300 km. Pod koniec lata spodnia strona liści staje się ciemnobrunatna, gdyż grzyb wytwarza tam masowo zarodniki przetrwalnikowe – teliospory. Proces ten kończy się masowym opadaniem porażonych liści, co bardzo niekorzystnie wpływa na plonowanie roślin. Latem i jesienią teliospory na liściach porzeczek kiełkują, wytwarzając zarodniki podstawkowe – bazydiospory, a te z kolei porażają igły sosny, na odległość 5-6 km. Na igłach tworzą się wówczas malutkie przebarwienia. Grzyb następnie przerasta do pędów, gdzie na korze tworzą się charakterystyczne nabrzmienia, w których przez kilka kolejnych lat wytwarzane są żółtopomarańczowe, pęcherzykowate wyrostki wypełnione zarodnikami ognikowymi – ecjosporami. Dzieje się to jesienią następnego roku lub latem rok później od momentu porażenia igieł sosny. Zrakowacenia na pędach i pniu sosny powodują spadek jakości drewna sosnowego, a nawet zamieranie wielu drzew. Ponieważ okres upływający od infekcji do momentu wystąpienia objawów choroby jest długi, to często dochodzi do niewidocznego porażenia sadzonek i roznoszenia tym sposobem choroby na nowe tereny. Tworzące się wiosną i latem na sośnie zarodniki letnie, czyli ecjospory, mogą być przenoszone z wiatrem nawet na odległość 250 km i dalej, zakażając młode liście porzeczki. Wśród odmian porzeczki czarnej najbardziej podatne są Triton i Ojebyn, a mało podatnymi: Titania, Ruben, Ores, Ben Alder, Ben Lomond, Roodknop, Tisel, Tiben.
Rdza wejmutkowo-porzeczkowa zwalczana jest jednocześnie z opadziną i białą plamistością liści, choć na odmianach podatnych może zajść konieczność wykonania osobnego zabiegu.
Rdza agrestu (rdza porzeczkowo-turzycowa) występuje głównie na agreście i na porzeczkach czarnych i czerwonych. Pierwsze objawy pojawiają się wiosną, w kwietniu i maju, kiedy to na liściach, ogonkach liściowych, kwiatach i tworzących się owocach powstają jaskrawe, żółtopomarańczowe, wzniesione plamy. Tkanka w tych miejscach jest pogrubiała i zdeformowana, nabrzmiała. Tam też tworzą się żółtozabarwione kubeczki, czyli ogniki – ecja, których ujście otoczone jest postrzępioną osłonką, a wewnątrz tworzą się zarodniki ognikowe – ecjospory.
Jako rdza dwudomowa do rozwoju wymaga drugiego żywiciela, czyli traw z gatunku turzyc, na których po zakażeniu ecjosporami z agrestu i porzeczek rozwijają się w drugiej połowie lata i jesienią uredinia i telia. Tworzące się w teliosporach zarodniki przetrwalnikowe – teliospory wiosną kiełkują tworząc zarodniki podstawkowe – bazydiospory, które stanowią źródło infekcji dla porzeczek i agrestu. Na nich to infekcje mogą mieć miejsce jeszcze przed kwitnieniem roślin (na terenach podmokłych), chociaż w przypadku wiosennej suszy początek zakażenia może się opóźnić.
Biała rdza złocienia jest rdzą jednodomową, niepełnocykliczną. Pierwsze objawy powstają w postaci zielonożółtych plam o średnicy 2-5 mm na górnej stronie liści złocieni, natomiast na dolnej ich stronie tworzą się białe poduszeczki. Są to telia grzyba, które stopniowo ciemnieją i stają jasnobrunatne. W okresie kiełkowania teliospor poduszeczki pokrywają się białym, puszystym nalotem. Porażone liście żółkną i zasychają, pozostając na roślinie. Porażeniu ulec mogą też łodygi złocieni.
Źródłem zakażenia są chore rośliny, przeważnie sadzonki, na których kiełkujące teliospory wytwarzają podstawkę i bazydiospory, czyli zarodniki podstawkowe. One to, przenoszone z wiatrem dokonują zakażeń następnych liści chryzantem. Chorobę cechuje bardzo krótki okres inkubacji, tzn. od momentu infekcji do pojawienia się objawów upływa tylko 6 dni. Zdarza się też, że mimo zakażenia objawy chorobowe nie pojawiają się przez kilka miesięcy i wówczas mówimy o utajonym charakterze patogenu. Zakres temperatur, w których kiełkują teliospory i bazydiospory jest bardzo szeroki i wynosi 6-360C (niektóre źródła podają do rozwoju grzybni nawet 00C). Najlepsze warunki dla rozwoju choroby istnieją jesienią pod osłonami.
Istnieje duże zróżnicowanie w podatności na chorobę. Odporne są: Bumbu, Jacob Layn, Lancent, Ozenda White, Perent, Pesaro White, Pidoul, Tasman, Tom Pearce, Veria Dark, seria Westland, Yellow Sands, White Sands. Wrażliwymi okazały się: Accent, Altis, Bislet, Dramatic, Ellen van Lang, Eskort Red, Horim Gold, Indian Yellow, Severine, Snowdon White, Stalion, Success, Super Golden, Vyking, Władysław.
Chcąc uchronić się przed chorobą, należy uprawiać odmiany odporne, wietrzyć pomieszczenia, gdzie trzyma się chryzantemy, unikać zwilżania liści podczas podlewania.
Karpy roślin matecznych można poddać termoterapii, co polega na moczeniu ich w wodzie o temperaturze 46,1OC przez 5 minut, po czym schłodzeniu ich w zimnej wodzie. Bezpośrednio po tym zabiegu należy przystąpić do sadzenia. Otrzymane w ten sposób sadzonki są zdrowe, a ponadto takie karpy wydają więcej sadzonek lepszej jakości. Zabieg ten uwalnia również rośliny od nicieni.
Do zwalczania zaraz po ukazaniu się pierwszych plamek na liściach należy przeznaczyć: Baymat Ultra 0,015 AE, Dithane Neo Tec 75 WG, Falcon 460 EC, Polyram 70 WG, Sancozeb 80 WP.
Rdza brunatna złocienia jest również rdzą jednodomową występującą na chryzantemach. Pierwsze objawy występują na liściach w postaci chlorotycznych, potem żółtych plam na górnej ich stronie. W tych miejscach, ale na dolnej stronie liści powstają rdzawobrunatne, pylące skupienia zarodników letnich – urediniospor. Po pewnym czasie obok nich tworzą się też ciemnobrunatne telia z zarodnikami teliosporami. Silnie porażone liście zasychają i zamierają. Choroba jest szczególnie groźna w okresie kwitnienia chryzantem.
Do ochrony przed tą rdzą należy używać tych samych preparatów jak przy rdzy białej, przemiennie ze środkami z grupy stymulatorów wzrostu, nawozami, środkiem biotechnicznym, olejami: Biochikol II, Biosept Active, Actifos, Solfan PK, Kostki Himal z czosnkiem, Olejan 85 EC.
Rdza pelargonii poraża wyłącznie pelargonię pasiastą, natomiast pelargonia bluszczolistna jest na nią całkowicie odporna. Na górnej stronie liści tworzą się żółtawe plamki, średnicy kilku mm, które później od środka brunatnieją. Na dolnej stronie liści tworzą się brunatne, koncentryczne skupienia – urediniospory, które zakażają nowe rośliny. Najpierw infekowane są starsze liście, które przy silnym porażeniu zamierają.
Rdza goździka szklarniowego jest chorobą dwudomową, gdzie drugim żywicielem jest wilczomlecz. Na liściach i pędach pojawiają się drobne, pęcherzykowate wzniesienia. Po pęknięciu skórki widoczne są ciemnordzawe uredinia, a następnie ciemnobrunatne telia, występujące w tych samych lub odrębnych skupieniach. Silnie porażone liście żółkną i zamierają. Uprawa goździków w szklarni powoduje, że w praktyce ten patogen dwudomowy w uprawie gruntowej goździka staje się jednodomowy pod osłonami. Choroba przenosi się z chorymi sadzonkami.
Rdza fasoli występuje we wszystkich strefach klimatycznych, tam gdzie roślina ta jest uprawiana. Na liściach występują żółtawe lub jasnobrunatne plamy, a na nich ciemne skupienia, natomiast na dolnej stronie liści tworzą się koncentrycznie ułożone białawe czarki (ogniki). W połowie lata pojawiają się na obu stronach liści oraz na pędach i strąkach rdzawobrunatne poduszeczki, będące skupieniami zarodników letnich (urediniospor), a pod koniec lata w ich miejscu – brunatno-czarne poduszeczki z zarodnikami zimowymi (teleutosporami). Porażone rośliny rosną słabiej, strąki ulegają zniekształceniu, liście zamierają i zasychają.
Jako grzyb jednodomowy cały cykl rozwojowy rdza przechodzi na fasoli.
Rdza turzycowo-sałatowa rozwija się na 2 żywicielach – sałacie, turzycy ściśnionej i turzycy najeżonej. Patogen należy do pełnocyklicznych. Późną wiosną lub wczesnym latem na górnej stronie liści sałaty pojawiają się okrągłe, pomarańczowe plamy otoczone żółtawą otoczką. Na dolnej stronie liści tworzą się wypukłe, żółte lub pomarańczowe okrągłe plamy o średnicy 8-13 mm. Na nich widoczne są beczułkowate ecidia z zarodnikami (ecydiosporami) o białym, poszarpanym brzegu odwiniętym na zewnątrz. Na liściach i źdźbłach wymienionych turzyc powstają żółtawe plamki, a na nich małe, okrągławe skupienia zarodników letnich – urediniospory, początkowo osłonięte skórką. Pod koniec okresu wegetacji na żółtych plamach pojawiają się czarne, poduszeczkowate, zwarte skupienia zarodników zimowych – teleutospor, długo pokryte nabłonkiem.
Artykuł: Ewa Żak
Źródło:
● Z. Borecki, „Nauka o chorobach roślin”
● M. Grabowski, „Choroby drzew owocowych”
● A. Bielenin, B. Meszka „Choroby krzewów owocowych”
● Praca zbiorowa „Ochrona chryzantem”
● Praca zbiorowa „Atlas chorób i szkodników roślin warzywnych”
● S. Burdajewicz, T. Glaser, „Atlas chorób i szkodników roślin ozdobnych”
Przedruk z czerwcowego numeru Aktualności Rolniczych wydawanych przez Świętokrzyski Ośrodek Doradztwa Rolniczego.
